Bagyo

An bagyo (Iningles: tropical cyclone) in usa nga klase hin daguraot han panahon nga mayda hamubo nga presyon han atmospera, ngan nakonsister hin hilapad nga sirkulasyon hin hangin ug nagpupurundok nga mga kadampugan nga nalibot tipasakob ha sentro o butnga kun diin gihahamuboi an presyon. Napoporma ini ha mga kalawdan han rehiyon tropiko kun diin kasagaran mapaso ug mahulos an kinaiya han atmospera. Nagdudurot ini hin makusog nga mga pag-uran ug nag-aalipuros nga hangin.^[1]^[2]

Ladawan hin mga bagyo ha satellite imagery (wala) ug radar imagery (tuo)

Bagyo Karding (Noru), Setyembre 2022

Bagyo Julian (Krathon), Oktobre 2024

Video hin mga lugar nga ginlalasurbo hin bagyo

Bagyo Ferdie (Bebinca) ha Tsina, Setyembre 2024

Bagyo Laura ha Estados Unidos, Agosto 2020

Kasagaran nahimumugso an mga bagyo pinaagi han pag-alisngaw han mapaso nga tubig-dagat ha rehiyon tropiko. An hungaw han tubig (water vapor) in masaka ngadto ha kahitas-an han atmospera, magtitikahagkot, magigin likido nga tubig ngahaw, ngan makakaporma hin mga magdakmol nga kadampugan. Ini nga mga dampog, kasagaran adton Cumulonimbus nga klase, in nagdudurot hin mga thunderstorms—daguraot nga mayda bubunok nga uran, pagkinikilat-pagdalugdog ug makusog nga hangin. Kun ini nga mga thunderstorms in magtikadamo ngan magpurundok, makakaaghat ini hin pagtikahamubo han presyon han atmospera (atmospheric pressure) ug an pagkaada tipasakob nga sibwada han hangin, hangtod nga maporma in usa ka low-pressure area (LPA). Ini nga LPA in mabirik dara han pwersa Koryolis (Coriolis force / Coriolis effect), ngan magkikinusog ini hangtod nga magin bagyo. Bisan kun ha rehiyon tropiko ini nahimumugso, an mga bagyo in napoporma ha mga latitud nga 5° o mas hirayo pa tikang ha Ekwador. An mga bagyo in kasagaran mayda kahilaparan nga naabot hin 100–2,000 kilometros.

An mga bagyo in kaurogan nagkakawsa hin kadelikaduhan ha mga lugar ha rehiyon tropiko pinaagi han gindadara hini nga mga subasko o nag-aalipuros nga hangin, makusog nga mga pag-uran, mabalod nga kadagatan ug mga dulok (storm surge). Damo na nga mga bagyo an nagdurot hin destroso ha mga propriyedad, imprastraktura ug pakabuhi, ngan damo na gihapon an mga kinabuhi han tawo an nagkaaawatan. Ginkakabarak-an gihapon han mga siyentista an posibilidad nga magtikakusog pa an mga bagyo ha tidaraon nga mga katuigan tungod han pagbabag-o han klima.

Terminolohiya ug klasipikasyon

Etimolohiya

Sumala ha mga kamag-araman ha kadaan nga mga yinaknan, an pulong nga bagyo ha kadam-an nga mga yinaknan ha Pilipinas in posible tikang ha Proto-Austronesian nga pulong nga *baʀiuS (buot sidngon, "daguraot nga mayda makusog nga uran ug hangin" o "bagyo"). An Proto-Austronesian amo an yinaknan nga gintutuohan nga ginikanan han ngatanan nga mga yinaknan nga Austronesyo (Austronesian languages), nga nakomponer han mga yinaknan ha mga kaislahan han Salatan-Sinirangan nga Asya, Oseaniya (mga kaislahan ha Kalawdan Pasipiko) ug Madagaskar.

Ngan, tikang ha *baʀiuS, ini in nagin *baʀiuh ha kadaan nga mga yinaknan nga Proto-Malayo-Polynesian ug Proto-Philippine, antes ini nagin bagyo ha moderno nga kahilwas ug pagkurit ha Winaray, Filipino/Tinag-alog ug lain pa nga mga yinaknan ha Pilipinas.

Depinisyon ha meteorolohiya

Magkaiba nga porma han bagyo o tropical cyclone (wala) ug extratropical cyclone (tuo). An hilaba nga linya hin mga kadampugan nga konektado ha lawas han extratropical cyclone in usa ka front kun diin nagbubunggoay in mahagkot-mamara nga hangin ug mapaso-mahulos nga hangin.

Ha meteorolohiya, nasugad hini an tul-id nga paghulagway han buot sidngon han pulong nga "bagyo" ("tropical cyclone" kun ha Iningles):

a warm-core non-frontal synoptic-scale cyclone originating over tropical or sub-tropical waters with organized convection and definite cyclonic surface wind circulation

Tikang hini nga depenisyon, aton masasabtan an mga kinaiya hin usa nga bagyo.

Warm-core non-frontal: An mga bagyo in kinahanglan mayda mapaso nga hangin ha sakob ug naporma dara hin mapaso nga hangin. Amo ini an promero nga kinaibahan han mga bagyo ha mga extratropical cyclone, nga haros kapareho nga klase hin daguraot nga nahimumugso ha gawas han rehiyon tropiko kun diin agsob magbunggoay in mga masa hin hangin nga mag-iba an temperatura, densidad ug kadamuon han hungaw han tubig. An extratropical cyclone in napoporma dara han pagtapo han mapaso-mahulos nga hangin tikang ha tropiko ug han mahagkot-mamara nga hangin tikang ha rehiyon polo (polar region), ngan nahimumugso in mga front ha rehiyon kun diin eksakto nagbunggoay iton nga duha ka masa hin mga hangin. An bagyo in dire nakinahanglan hin mahagkot ngan mamara nga hangin para mahimugso; ngani, an mahangkot-mamara nga hangin in mayda kapas hin pakapugong han kaporma ug pagkinusog hin mga bagyo.
Synoptic-scale cyclone: An mga bagyo in dagko ngan higluag nga klase hin daguraot ug mayda hamubo nga presyon han atmospera. An mga bagyo in mga sistema han panahon nga nahimumugso dara hin paghamubo han presyon han atmospera (low atmospheric pressure). Kasagaran ginkokonsidera an mga bagyo nga kaparte han eskala sinoptiko (synoptic scale, gintatawag gihapon nga "large scale")—an eskala han mga gios o panhitabo ha atmospera nga naabot hin 100–3,000 kilometros (km) an kahilaba o kahilaparan ug nag-iiha hin pira ka adlaw o semana. Subay ha mga rekord, an gigugutiayi nga bagyo in inabot hin hirani 20 km an kahilaparan (Tropical Storm Marco hadton Oktobre 2008) ug an gidadakoi nga bagyo in inabot hin hirani 2,220 km an kahilaparan (Superbagyo Warling/Tip hadton Oktobre 1979).
Originating over tropical or sub-tropical waters: An mga bagyo in nahimumugso ha bawbaw han mga kalawdan ha rehiyon tropiko. Kasagaran ginkokonsidera nga kaparte han rehiyon tropiko adton mga lugar nga hirani ha Ekwador ngan dire nalahos han mga latitud 23.4°N (Tropiko han Kanser) ug 23.4°S (Tropiko han Kaprikorn). An mga kalawdan han rehiyon tropiko in direkta nga nasisirakan han adlaw, amo nga mapaso ini ngan naagsob an pag-alisngaw han tubig-dagat nga nakakabulig ha kaporma han mga bagyo. Ha panalagsaay nga mga higayon, mayda gihapon mga bagyo nga napoporma o nakakamentenar han kakusgon bisan ha gawas han rehiyon tropiko, pero kasagaran dire nalahos han mga latitud 30°N o 30°S (an rehiyon subtropiko / subtropics).

An usa ka bagyo in nabirik hin tipawala ha Amihanan nga Hemisferyo (wala) ngan tipatuo ha Salatan nga Hemisferyo (tuo).

Organized convection and definite cyclonic surface wind circulation: An mga bagyo in mayda nagpupurundok nga magdakmol nga mga kadampugan ug mayda sirkulasyon han hangin tisakob ha sentro. Kasagaran nakumpuner ini hin mga dampog nga Cumulonimbus (Cb), o adton mga magdakmol ug higtaas hin duro nga mga dampog nga napoporma dara han paspas nga pagsaka ha atmospera han mapaso-mahulos nga hangin ug nagdudurot hin makusog nga hangin, makusog nga uran ngan kikilat-dalugdog. Dara han kahamubo han presyon han atmospera, an hangin han bagyo nga naragudos hirani ha tuna (surface winds, an hangin nga inaabat han tawo ha tuna) in nalibot tipasakob ha butnga hini kun diin gihahamuboi an presyon. An paglibot o sirkulasyon han surface winds han mga bagyo in tipawala (counterclockwise) ha Amihanan nga Hemisferyo, sugad han mga bagyo ha Pilipinas, ngan tipatuo (clockwise) ha Salatan nga Hemisferyo. An mga kadampugan han bagyo in nalibot gihapon nga nauyon han sirkulasyon han surface winds.

Magkalain-lain nga mga terminolohiya

An pulong nga "tropical cyclone" amo an pankabug-osan nga termino ha Iningles para ha mga bagyo. Pero, depende han kakusgon ngan han lugar kun diin ini naporma, an mga bagyo in gintatawag gihapon ha magkalain-lain nga mga termino:

Typhoon (taypun) – bagyo nga nahimumugso ha Western North Pacific basin (Katundan nga bahin han Norte nga Kalawdan Pasipiko) ug may kakusgon han hangin hirani ha sentro nga naabot hin 118 kilometros kada oras (kilometers per hour, km/h) o labaw pa. An mga typhoon in nakakaapektar ha Pilipinas ngan ha lain pa nga mga kanasuran ha Salatan-Sinirangan Asya (sugad ha Malaysia, Vietnam, Laos, Cambodia ug Thailand), Sinirangan Asya (sugad ha Tsina, Hapon, Salatan nga Korea ug Amihanan nga Korea), Micronesia, Palau, Guam ug an kapuropud-an han Mariana.
Hurricane (hurikeyn) – bagyo nga nahimumugso ha North Atlantic basin (Norte nga Kalawdan Atlantiko) o ha Eastern North Pacific basin (Sinirangan nga bahin han Norte nga Kalawdan Pasipiko) ug may kakusgon han hangin hirani ha sentro nga naabot hin 118 km/h o labaw pa. An mga hurricane in nakakaapektar ha Estados Unidos ngan kasigbit hini nga mga kanasuran ug rehiyon (Kanada, Mehiko, Guatemala, El Salvador, Belize, Nicaragua, Costa Rica, Honduras, Panama, Bahamas, Cuba, Jamaica, Haiti, Republika Dominicana ug an lain pa nga mga kaislahan han Caribe).
Cyclonic storm (danay cyclone la kun ha pinahalipot) – bagyo nga nahimumugso ha North Indian Ocean (Norte nga Kalawdan Indiano) ug may kakusgon han hangin hirani ha sentro nga naabot hin 62 km/h o labaw pa. An mga cyclonic storm in nakakaapektar ha India, Maldivas, Sri Lanka, Bangladesh, Myanmar, Thailand, Pakistan, Iran, Oman, Qatar, Saudi Arabia, United Arab Emirates ug Yemen.
Tropical cyclone (danay cyclone la kun ha pinahalipot) – bagyo nga nahimumugso ha South Indian Ocean (Salatanan nga Kalawdan Indiano) ug South Pacific basin (Salatan nga Kalawdan Pasipiko). An mga bagyo nga napoporma didto in nakakaapektar ha mga nasud ha salatan-sinirangan nga dapit han Aprika, mga kapuropud-an nga nasud ha Salatanan nga Kalawdan Indiano, Australya, Indonesia, Sinirangan nga Timor, Papua Nueva Guinea ug mga kapuropud-an nga nasud ha Salatan nga Kalawdan Pasipiko.

Klasipikasyon: An mga klase hin bagyo

An mga bagyo in kasagaran ginkaklasipikar base han "kakusgon han hangin" (Inigles: maximum sustained winds). An kakusgon han hangin hin usa ka bagyo amo an gidadagmiti nga pagragudos han hangin (average wind speed) hirani ha sentro han bagyo nga ginpromedyo (average o mean) ha sakob hin espisipiko nga kaihaon (averaging period).

Mayda magkalain-lain nga sistema hin pagklasipikar hin mga bagyo tungod han magkalain-lain nga termino ug hin magkalain-lain nga averaging period. An kasagaran ginsusunod nga averaging period in 10 minutos, base han mga aludayday tikang ha Kalibutanon nga Katig-uban ha Meteorolohiya (World Meteorological Organization, WMO), pero mayda gihapon kakusgon han hangin nga ginpromedyo ha sakob hin 3 minutos ug 1 ka minuto. Tungod han hurohalipot nga takna han pagpromedyo, an kakusgon han hangin nga 3 minutos o 1 ka minuto an averaging period in mayda hirohitaas nga numero o kantidad kumpara han kakusgon han hangin nga mayda 10 minutos nga averaging period.

Western North Pacific basin: Ha Pilipinas

Subay han klasipikasyon han mga bagyo nga ginpapatuman han Pamuhatan han Pilipinas ha Serbisyo Atmosperiko, Heopisiko ug Astronomiko (PAGASA), mayda lima (5) nga klase hin bagyo base han kakusgon han hangin nga ginpromedyo ha sakob hin 10 minutos (10-minute averaged maximum sustained winds).

Klasipikasyon han mga bagyo ha Pilipinas
(ginpapatuman han PAGASA)
Klase hin bagyo	Kakusgon han hangin (ginpromedyo ha sakob hin 10 minutos)
Tropical depression (TD)	dire malapos hin 61 km/h (33 knots o kts)
Tropical storm (TS)	62–88 km/h (34–47 kts)
Severe tropical storm (STS)	89–117 km/h (48–63 kts)
Typhoon (TY)	118–184 km/h (64–99 kts)
Super typhoon (STY)	185 km/h (100 kts) o mas makusog pa

Ha bug-os nga Western North Pacific basin

An Pamuhatan han Hapon ha Meteorolohiya (Japan Meteorological Agency, JMA) amo an ahensya nga ginkasarabutan han WMO nga responsable ha pagbantay ug pagbana-bana han mga bagyo ha bug-os nga Western North Pacific basin. Mayda unom (6) nga klase hin mga bagyo subay han klasipikasyon han JMA, ngan nakabase ini ha kakusgon han hangin nga ginpromedyo ha sakob hin 10 minutos. Kapareho ini han klasipikasyon han PAGASA, labot la han pagklasipikar hin mga bagyo nga mayda kakusgon han hangin nga 118 km/h ug mas makusog pa.

Klasipikasyon han mga bagyo ha *Western North Pacific basin*
(ginpapatuman han *Japan Meteorological Agency*)
Klase hin bagyo	Kakusgon han hangin (ginpromedyo ha sakob hin 10 minutos)
Tropical depression	dire malapos hin 61 km/h (33 knots o kts)
Tropical storm	62–88 km/h (34–47 kts)
Severe tropical storm	89–117 km/h (48–63 kts)
Typhoon	118–156 km/h (64–84 kts)
Very strong typhoon	157–193 km/h (85–104 kts)
Violent typhoon	194 km/h (105 kts) o mas makusog pa

An Joint Typhoon Warning Center (JTWC), usa nga ahensya nga nagbabantay ug nagbabana-bana hin mga bagyo para la han militar han Estados Unidos, in mayda gihapon pagklasipikar hin mga bagyo nga haros pareho han kanan PAGASA pero nakabase ha kakusgon han hangin nga ginpromedyo ha sakob hin 1 ka minuto (1-minute averaged maximum sustained winds). Tungod han pagpromedyo ha sakob hin hurohalipot nga kaihaon, ha pag-analisar han JTWC, an kantidad han kakusgon han hangin in hirohitaas kumpara han kanan PAGASA ug JMA.

Klasipikasyon han mga bagyo ha *Western North Pacific basin*
(dire opisyal nga klasipikasyon, ginagamit han *Joint Typhoon Warning Center*)
Klase hin bagyo	Kakusgon han hangin (ginpromedyo ha sakob hin 1 ka minuto)
Tropical depression	dire malapos hin 33 kts (61 km/h)
Tropical storm	34–63 kts (62–117 km/h)
Typhoon	64–129 kts (118–239 km/h)
Super typhoon	130 kts (240 km/h) o mas makusog pa

Ha North Atlantic basin ug Eastern North Pacific basin

An mga hurricane ha North Atlantic basin ug Eastern North Pacific basin in ginklaklasipikar base han Saffir–Simpson hurricane wind scale (SSHWS) nga ginpapatuman han National Hurricane Center (NHC) ug han Central Pacific Hurricane Center (CPHC), mga ahensya nga pareho tikang ha Estados Unidos. An SSHWS in nakangaran ha duduha nga taghimo hini: hira Herbert Saffir, usa nga inhenyero, ug Robert Simpson, usa nga meteorolohista ug anay tagmangulo han NHC. Sugad han pagklasipikar han JTWC, an SSHWS in nagklaklasipikar hin mga bagyo base han kakusgon han hangin nga ginpromedyo ha sakob hin 1 ka minuto.

*Saffir–Simpson hurricane wind scale* (*SSHWS*): an klasipikasyon han mga bagyo ha *North Atlantic basin ug Eastern North Pacific basin*
(ginpapatuman han *National Hurricane Center* ug *Central Pacific Hurricane Center*)
Klase hin bagyo	Kakusgon han hangin (ginpromedyo ha sakob hin 1 ka minuto)
Tropical depression	dire malapos hin 38 milyas kada oras (miles per hour, mi/h; 33 kts)
Tropical storm	39–73 mi/h (34–63 kts)
Category 1 hurricane	74–95 mi/h (64–82 kts)
Category 2 hurricane	96–110 mi/h (83–95 kts)
Category 3 major hurricane	111–129 mi/h (96–112 kts)
Category 4 major hurricane	130–156 mi/h (113–136 kts)
Category 5 major hurricane	157 mi/h (137 kts) o mas makusog pa

Lain pa nga mga klasipikasyon

An klasipikasyon han mga bagyo ha lain pa nga lugar amo an masunod:

Klasipikasyon han mga bagyo ha *North Indian Ocean*
(ginpapatuman han *India Meteorological Department*)
Klase hin bagyo	Kakusgon han hangin (ginpromedyo ha sakob hin 3 minutos)
Depression	17–27 kts (31–50 km/h)
Deep depression	28–33 kts (51–62 km/h)
Cyclonic storm	34–47 kts (63–88 km/h)
Severe cyclonic storm	48–63 kts (89–117 km/h)
Very severe cyclonic storm	64–89 kts (118–165 km/h)
Extremely severe cyclonic storm	90–119 kts (166–220 km/h)
Super cyclonic storm	120 kts (221 km/h) o mas makusog pa

Klasipikasyon han mga bagyo ha *Southwest Indian Ocean*
(ginpapatuman han *Météo-France – La Réunion*)
Klase hin bagyo	Kakusgon han hangin (ginpromedyo ha sakob hin 10 minutos)
Tropical disturbance	dire malapos hin 27 kts (50 km/h)
Tropical depression	28–33 kts (51–62 km/h)
Moderate tropical storm	34–47 kts (63–88 km/h)
Severe tropical storm	48–63 kt (89–117 km/h)
Tropical cyclone	64–89 kts (118–165 km/h)
Intense tropical cyclone	90–115 kts (166–212 km/h)
Very intense tropical cyclone	116 kts (213 km/h) o mas makusog pa

Klasipikasyon han mga bagyo ha *Southeast Indian Ocean* ug *South Pacific basin*
(ginpapatuman han Australian Bureau of Meteorology; Papua New Guinea National Weather Service; Indonesian Meteorology, Climatology, and Geophysical Agency; Fiji Meteorological Service; ug Meteorological Service of New Zealand)
Klase hin bagyo	Kakusgon han hangin (ginpromedyo ha sakob hin 10 minutos)	Alipuros han hangin (ginpromedyo ha sakob hin 3 minutos)
Tropical low	dire malapos hin 33 kt (62 km/h)
Category 1 tropical cyclone	34–47 kts (63–88 km/h)	dire malapos hin 124 km/h
Category 2 tropical cyclone	48–63 kts (89–117 km/h)	125–164 km/h
Category 3 severe tropical cyclone	64–85 kts (118–159 km/h)	165–224 km/h
Category 4 severe tropical cyclone	86–109 kts (160–199 km/h)	225–279 km/h
Category 5 severe tropical cyclone	110 kts (200 km/h) o mas makusog pa	280 km/h o mas makusog pa

Estruktura

An mga bagyo in mayda estruktura nga haros malidong o biniribid tungod han paglibot han hangin hini tipasakob ha sentro kun diin gihahamuboi an presyon han atmospera. Ini nga paglibot han hangin han bagyo in epekto han pwersa Koryolis (Coriolis force / Coriolis effect) nga nagkakawsa nga bumirik an bagyo tipawala ha Amihanan nga Hemisferyo ug tipatuo ha Salatan nga Hemisferyo. An kabug-osan han hangin ug kadampugan han bagyo in naabot hin 100–2,000 kilometros an kahilapdon.

Kun nakumpleto na an porma han usa ka bagyo, an biniribid nga estruktura hini in mayda tutulo nga parte: an rainbands, an eyewall, ug an mata (eye).

Rainbands

An naglilirinya nga mga Cumulonimbus nga kadampugan nga nalibot han sentro han bagyo, nauyon han sirkulasyon han hangin ug nagdadara hin bubunok nga mga pag-uran, in gintatawag nga rainbands. Kasagaran dire nakikit-an an mga rainbands tikang ha igbaw (o kun tatan-awon ha satellite imagery) tungod nga natatahuban ini hin madakmol nga Cirrus nga dampog (Cirrus cloud shield).

Ha sakob han kada rainband, madagmit an pagsaka han mapaso-mahulos nga hangin, nga amo an nakakagdurot han kaporma hin magdakmol nga mga kadampugan nga may kapas pagdurot hin makusog nga hangin ug pag-uran ngan kikilat-dalugdog. Ha butnga han kada linya hin kadampugan, mayda pagbagsak hin mahuro-hagkotay ngan mamara nga hangin, amo nga dire ura-ura ka makusog an hangin ug uran ha mga rainbands kun ikumpara ha hirani ha sentro (ha eyewall) ngan mayda mga hagligot nga rehiyon nga kulang hin dampog ug uran ha butnga han kada rainband.

An hangin hin usa ka bagyo in nagtitikakusog tikang ha gilid tisakob ha rehiyon han mga rainbands, hangtod nga makab-ot an gikukusogi nga pagragudos ha ilarom han eyewall.

An eyewall ug an mata han bagyo

Ladawan ha satellite imagery han mata ug eyewall han Bagyo Kristine (Haishen) hadton Setyembre 2020

An eyewall han Bagyo Katrina nga nagpapakita han stadium effect (daw sugad hin estadyo nga porma han mga kadampugan)

An eyewall amo an malidong nga "pader" o "ruweda" han gihahataasi ug gidadakmoli nga mga Cumulonimbus nga kadampugan nga gihaharanii ha sentro han bagyo. Amo ini an gidedelikadohi nga parte hin usa ka bagyo—dida nahitatabo an gikukusogi nga pagragudos han hangin ug gikukusogi nga pagbunok han uran.

Ginpapalibotan han eyewall an mata (eye), an daw sugad hin luho ha sentro han bagyo kun diin gihahamuboi an presyon han atmospera pero haros waray dampog ug mahinay an hangin tungod han maluya nga tipaubos nga paggios hin mamara nga hangin. An mata in napoporma la kun makusog na an bagyo ngan naabot na ha kategorya nga typhoon o hurricane (may kakusgon han hangin hirani ha sentro nga 118 km/h o mas makusog pa). Kun maluya pa an bagyo (kun tropical storm o severe tropical storm pala), waray pa ini mata pero mayda central dense overcast (CDO), o an nagpupurundok nga mga Cumulonimbus nga kadampugan ha sentro han bagyo nga posible magin eyewall kun makab-ot an kakusogon han typhoon o hurricane nga kategorya.

Tungod han paglagpak hin mamara nga hangin ha sakob han mata, an temperatura hini in mapaso-paso kumpara han palibot hini. An mata amo an nagdudurot han pira ka minutos nga ludang (an tigda nga kalmada nga kahimtang ha kaburobutngaan han paglasurbo hin bagyo) nga naeeksperyensyahan ha mga lugar nga direkta nga naigo hin makusog nga bagyo. Kun makusog hin duro an usa ka bagyo (pananglitan kun nagin super typhoon na ini), magigin mas makusog an paglagpak han mamara nga hangin ha sakob han mata, ngan magigin linaw ini ug waray kadurodampog. Kasagaran malidong an porma han mata ngan mayda kahilapdon nga 30–65 km, pero mayda mga bagyo nga an mata in gutiay hin duro (~3 km, Bagyo Wilma hadton Oktobre 2005) ngan dako hin duro (~370 km, Bagyo Carmen hadton Agosto 1960 ug Bagyo Ibiang/Winnie hadton Agosto 1997).

An surface winds han bagyo ug an mamara nga hangin nga nalagpak ha sakob han mata in magbubungoay ngan rapido nga masaka ha sakob han eyewall, maragudos nga daw sugad hin tipasaka nga biribid, hangtod nga dumangat ini ha bawbaw han bagyo ha gihahataasi nga dapit han troposfera kun diin ini malibot hin tipagawas tikang ha sentro (outflow) ha baliskad nga direksyon hin sirkulasyon.

An hangin nga nasaka ha sakob han eyewall in nagtitikahinay, ngan magtitikahiluag an biniribid nga paggios han nasaka nga hangin basi magkonserbar han angular momentum. Tungod hini, an porma han eyewall in daw sugad hin estadyo (gintatawag nga stadium effect). An eyewall in posible gihapon magkaada hin mga eyewall mesovortex, o an gugtiay pero rapido nga pagbirik-birik hin hangin ug kadampugan nga posible magdurot hin buhawi ngan danay nakakatabok ha sakob han mata.

Mayda mga higayon an usa ka bagyo, urog na kun makusog na hin duro, in nagkakaada hin eyewall replacement cycle (ERC). An ERC amo an presensya hin tinagduha ka eyewall hirani ha sentro han bagyo, kun diin an guroguti nga inner eyewall in magtitikaguti hangtod nga malusaw ini ngan an hirohiluag nga outer eyewall amo an nasaliwan komo bag-o nga eyewall han bagyo. Magtitikaluya an hangin han bagyo durante hin ERC, pero posible magtikakusog ngahaw an bagyo kun mahuman ini nga proseso.

Kahimugso ug kinabuhi hin bagyo

Kahimugso: Tropical cyclogenesis

An kahimugso ug pagkinusog hin usa ka bagyo in gintatawag ha Iningles nga tropical cyclogenesis. Unom ka mga rekisitos an kinahanglan basi mahimugso an usa nga bagyo:

Dako nga enerhiya han kamapaso (thermal energy) ha kalalawdan, pinaagi hin temperatura nga labaw pa hin 26°C tikang ha bawbaw ngadto hin kahilarumon nga 60 metros
Mahulos nga atmospera—buot sidngon, dako nga kantidad hin hungaw han tubig (water vapor), o dako nga humidity—hirani ha tuna hangtod ha butnga nga lebel han troposfera
An paghikasaka/paghikalutaw han hangin kun ini in mapaso ug mahulos (conditional instability)
An paghikabirik/paghikalibot han hangin (relative vorticity) ha sakob hin napoporma nga low-pressure area (LPA) kun diin mayda hurohamubo nga presyon han atmospera kumpara han palibot
Maluya nga vertical wind shear—dire dako an diperensya han direksyon ug kakusgon han hangin ha maglain-lain nga kahitas-on ha atmospera (kinahanglan dire ura-ura hin kakusog an hangin ha butnga ug igbaw nga bahin han troposfera)
May kahirayuon nga 5° latitud tikang ha Ekwador basi an pwersa Koryolis in mayda sakto nga kapas pakaapektar hini (kay an pwersa Koryolis hin 0 ha Ekwador)

Kinabuhi

Makakaaghat hin kahimugso hin usa ka bagyo kun presente an kadam-an han unom nga mga rekesitos hin tropical cyclogenesis, urog na ha mga kadagatan. An mga bagyo in nag-aagi hin kinabuhi hin kahimugo, pagtikakusog, pagtikaluya ug pagkalusaw depende han pagin presente o kakulangan hini nga rekesitos ha ira palibot.

Kahimugso han ginikanan nga daguraot

An usa ka bagyo in nagtitikang komo usa ka ginikanan nga daguraot (incipient disturbance) nga nahimugso ha bawbaw han kadagatan ha rehiyon tropiko. An ginikanan nga daguraot in kasagaran usa ka low-pressure area (LPA), o rehiyon kun diin mayda hurohamubo nga presyon han atmospera kumpara han palibot, kun diin mayda mga sarang-sarang nga mga Cumulonimbus nga kadampugan ug mayda maluya nga tipasakob nga sirkulasyon (o mayda senyales hin paghikaporma hin sirkulasyon).

An mapaso nga temperatura han kadagatan in nakakaghat hin paghungaw han tubig basi magin water vapor (hungaw han tubig), amo nga nagigin mahulos an atmospera ngan nagkakaada hin paghikalutaw han hangin—tungod han kamagaan hin mapaso ug mahulos nga hangin kumpara hin mataghom ug mamara nga hangin. Samtang nalutaw hini nga mapaso-mahulos nga hangin ngadto ha kahitas-an han atmospera, magtitikahagkot ini ngan magigin likido nga tubig ngahaw an water vapor (kondensasyon) ngan makakaporma hin mga magdakmol nga Cumulonimbus nga nagdudurot hin thunderstorms, o daguraot nga mayda bubunok nga uran, pagkinikilat-pagdalugdog ug makusog nga hangin. An proseso han kondensasyon han tubig in nagpapagawas hin latent heat (enerhiya nga ginkikinahanglan para mabag-o an estado han tubig tikang hin hungaw balik ha likido), ug ini nga latent heat in nagmementenar han kamapaso han atmospera ha sakob han ginikanan nga daguraot.

Kun ini nga mga thunderstorms in magtikadamo ug magpurundok, ngan samtang nagpapadayon an pagsinaka hin mapaso-mahulos nga hangin, makakaaghat ini hin pagtikahamubo han presyon han atmospera ug an pagkaada tipasakob nga sibwada han hangin basi liwanan an naiibanan nga hangin ha ubos. Dara han paghamubo han presyon han atmospera, usa ka LPA an mapoporma ha rehiyon han nagpupurundok nga mga thunderstorms. An LPA in hinay-hinay nga magtitikang hin pagbirik o pagkaada hin sirkulasyon tungod han pwersa Koryolis (Coriolis force, an epekto han pagbirik han Kalibutan ha mga butang nga nagkikiwa ha bawbaw hini, sugad han hangin), tipawala (counterclockwise) ha Amihanan nga Hemisferyo ngan tipatuo (clockwise) ha Salatan nga Hemisferyo. An mga LPA nga nagigin ginikanan nga daguraot para mahimo nga bagyo in kasagaran nahimumugso tikang ha:

Intertropical convergence zone (ITCZ), usa ka hilaba nga rehiyon hin hamubo nga presyon han atmospera ha rehiyon tropiko kun diin nagtatapo an mga trade winds (ginkikilala gihapon nga tropical easterlies). An trade winds amo an sistema hin hangin ha rehiyon tropiko nga nahuyop tikang ha sinirangan o amihanan-sinirangan ha Amihanan nga Hemisferyo ug tikang ha sinirangan o salatanan-sinirangan ha Salatan nga Hemisferyo, ngan ini nga mga trade winds han duha ka hemisferyo han kalibutan in nagtatapo ha may ITCZ. Dara han hamubo nga presyon ug pagtapo hin hangin ha may ITCZ, napoporma ha sakob hini in mga thunderstorms nga nagpupurundok ug posible magin LPA nga ginikanan hin bagyo.
Monsoon trough, usa ka parte han ITCZ kun diin mayda paghuyop han hangin tikang ha salatanan-katundan tungod han hangin Habagat (southwest monsoon).
Mga tropical wave, nagpupurundok nga mga thunderstorms nga nakahilera hin diresyon nga paamihanan-salatanan ug napoporma kun diin an trade winds in nagkakaada hin pakurba nga sibwada nga alagid-agid hin balod. An pakurba nga huyop han trade winds senyales hin paghikabirik han hangin (vorticity) nga makakabulig pagporma han ginikanan nga daguraot.
Mga subtropical cyclones, daguraot nga mayda magkahalo nga kinaiya hin bagyo ngan hin extratropical cyclone. Napoporma ha rehiyon subtropiko, an usa ka subtropical cyclone in alagid-agid hin bagyo, pero cold-core ini (mayda mahagkot-mamara nga hangin sa sakob) tungod kay an proseso han kahimugso hini in kapareho hin extratropical cyclone (naporma tungod hin pagtampo o pagbunggoy han mapaso-mahulos nga hangin tikang ha rehiyon tropiko ug han mahagkot-mamara nga hangin tikang ha rehiyon polo). An gikukusogi nga hangin hin usa ka subtropical cyclone in hirayo gihapon tikang ha sentro, imbes nga hirani ha sentro sugad hin tinuod nga bagyo. An subtropical cyclone in nagigin bagyo kun an estruktura hini in magin warm-core (mayda mapaso nga hangin ha sakob) ug magtikahirani ha sentro an gikukusogi nga hangin hini.

Pagtikakusog han LPA ug kaporma han bagyo

Padayon nga pagkinusog

Pagtikaluya ug katapusan: Landfall, pagkalusaw ug extratropical transition

Klimatolohiya han mga bagyo

Mga epekto ug kadelikaduhan

Pagbantay, pagbana-bana ug pagpahimatngon

Pinanbasaran

↑ Joseph A. Zehnder (28 Septyembre 2018). "Tropical cyclone". Encyclopaedia Britannica.
↑ Abuyen, Tomas A. Diksyunaryo Waray-Waray [Visaya] English-Tagalog. Kalayaan Press Mktg. Ent., Inc. Quezon City. Tuig 2000. ISBN 971-08-6050-X. Pakli Ihap 26.