Daan Nga Dalan

Daan Nga Dalan
Bunga-Panhunahuna ni Chito D. Dela Torre

Haros putos na hin naghaharuhagiyong ug maghilom nga kanamokan an parte han kan Romy lawas, mga butkon ug tiil nga waray mahiupod katahobi han iya girugilway nga panapton. Pula nga kamiseta ug maong nga halipot nga sarowal an iya sul-ot, hatag hin politiko nga babaye nga amo pala an giuunahi nga kaapi han sangguniang bayan ha San Jose de Buan nga makapasyada ngada ha iya ginpupuy-an nga baryo tikang mag-piniliay hadton tuig 2004. Magsisirum na. Ginhihiniram-hiram ni Romy an iya tiyan. Mahapdos. Umabat gihapon hiya hin gutom. Pamahaw niya kanina banda alas diyes han aga an sobra nga kamote nga ginharampangan han walo pa nga iba nga kabataan pareho ha iya - pangidaron tikang 10 tubtob 15 anyos - kakulop. Waray pa hiya makatiudto. Waray liwat makatibhaw han iya kauhaw. Didto ha kampo han mga rebelde ha tago nga dapit ha pungkay han Bukid Huraw makuri an pagkaon ngan inumon nga tubig. Nagin makuri an ira kaukoy ug pagkaon kahuman la han upat ka semana nga waray wantas nga pagsudlaya han kasundalohan han pamunoan an kababwakan ug kakahoyan ha kagurangan ug kabugkiran han tay-aw nga mga surok han naghihimobre nga lalawigan han Western Samar. Ginsusugo han mga agaron nga rebelde didto hito nga taguan an mga kabataan, pamiling hin pagkaon - pangaro kun kinahanglanon tikang han diri mga kaapi ha kagiosan. Maluya an lawas ug nagkakapilo-pilo na an mga tuhod, nagpapangangapyot ini nga 12 anyos an panuigon nga mensahero han nagtitinago-tago nga mga kaaway han gobyerno. Haros marabnot an mga sanga nga iya ginpapangangaptan, dara han iya bug-at nga daw gin-aagaw han harupayon nga tuna. Suman-ip ha iya panhunahuna in ideya: Pahuway anay. Pagtirok hin kusog, ugsa magpadayon paghasog han kabanwaan. Naghinay-hinay hi Romy pagpungko ngan pagsandig ha tiilan hin marabong nga kabagak’yan. An kaguol ngan panluya madagmit nga nagpakidyom han iya mga pirok. Nakatak-om pa an kan Romy guring-gusing nga mga mata. Waray sarabotan ini nga anghel nga nahangaturog hiya hin upat ka oras. Nakakabati man hiya hin karasikas, tikaharani ha iya, kundi diri niya napupukrat an iya mga mata. Usa nga dinagkotan nga palito hin posporo in nakakapawa han iya nawong. Usa pa nga palito. Ngan usa pa. “Hi Romy ini, Kumander Tsapa.” An gin-ngaranan dagos magmando: “Hala, uy-oga it’ lawas. Pirita magmata.” Waray magdugay, namumuhay-puhay na an bata. “Hain an bugas ug sura?” Madig-on ug hugot an daw guliat nga tingog ni Kumander Tsapa. Nakakilala dayon ha iya hi Romy. May mga 5 piyes an kahitas-on, palibot hin bala an hawak ug naka-ekis ha lawas ngadto ha likuran hini an iba pa nga bala samtang duha nga magranggat nga kalibre .45 an nakataklos ha tagiliran han iya mga paa. Maisog ini nga mayor han mga rebelde. Nangangastigo kun di’ natutumanan. Kundi waray gahum mahadlok hi Romy, gin-agaw han kaguol ug panluya an iya kulba. “K-ku-kum-kuman-kumander, nahulog ha sapa,” nag-aalang nga baton ni Romy. “Ano?! Hain dapit? Igtutdo basi kuhaon!” han-ay nga nasisina an kumander. “Di…di…diri mahihimo….kumander,” haros igkadal an dila ni Romy. An sumunod nga 5 ka gutlo nakapasantop ha mayor han mga rebelde nga nakadara ngay-an hi Romy hin 10 kilos nga bugas, hatag han kapitan han usa nga baryo nga iya gin-ulpotan kanina han ligas. May gihapon hiya 12 ka lata nga gudti nga sardines ngan 25 ka pidaso nga pinikas nga bulad nga hasa-hasa, sigarilyo, pati ilang-ilang nga karan-on nga bag-o pala kakokompra tikang ha Buray, hatag hin usa nga tindahan didto han sunod nga baryo. Han tipasagka na hi Romy tikadto ha Bukid Huraw, nasipatan hiya hin nagpapatrolya nga kasundalohan han gobyerno. Ginsutsotan hiya kundi waray hiya umasi. Han

(may sumpay pa) Daan Nga Dalan / 222

an kasundalohan magtikadaop ha iya, hiya in nakahunahuna pagdalagan. Malaksi nga nagdinalagan hi Romy, tipahirayo han dayon la liwat magbinukod nga mga sundalo. Ha iya paniguro pagdinalagan, nabalinas hiya ha usa la nga kawayan nga latayan han natabok na hiya han sapa. Nabuhian niya an bugas, sardines, bulad ug karan-on, pati mga kaha han sigarilyo. Waray na niya lugsonga agud salbaron tikang ha pagkahulos an iya mga dara. Mga 30 nala ka biksal maaab’tan na hiya han maglaksi liwat magbinukod nga kasundalohan. Nagpasige hi Romy pagpahirayo. Lanat ke lanat naman an nagsinotsoton ha iya nga mga sundalo. Ginwara-wara niya, hasta nga nagab-ihan hiya paghinimakahirayo. Sugad-sugad hin yana pala hiya nakadiskanso, naghihinangos hi Romy nga iya ini iginmamalatumat ha mga rebelde. An kumander, upod in 15 nga armado liwat nga mga rebelde, lumugsong tikang ha Bukid Huraw banda alas nuybe na han gab-i. Naringaw hira kun ano an napaabot kan Romy, an amo la nga paglaum nira nga hira makapaniudto, makapangiklop, ug, buwas, makapamahaw. Ginbiniling nira hi Romy, ngada nga matad-an nira, mag-aalas onse na han gab-i. Masirum-sirum na. Waray bitoon ha langit. Waray bulan. Nagdedesisyon na an kuimander. Ginsusugo niya in 7 han iya mga upod nga pamilngon an nagkahuglog nga mga dara ni Romy. Dali-dali naman nga natikang na pagkalakat an mga rebelde. Hiya ug han nabibilin nga mga kaupdanan nyia, pati hi Romy, nagdadali-dali naman kawara ha kasisidman. Nag-uuna hira tipabalik ha ira kuta ha pungkay han Bukid Huraw. Alas dos na han kagab-ihon. Nangangaturog na an iya mga ginsakopan, kundi hi Kumander Tsapa nagmiminata pa. Sigedas an iya tupra hin matipula, ngan pagbinuyayaw tungod hin kasinahon, ngan paggut-asi. Oo, nakaabot na an 7 nga iya ginsugo, dara an tanan nga nahulog ha sapa, labot la han mga sigarilyo, kundi lumagtok naman liwat an bugas han an biskwitan nga ginsudlan hini salupsopon han malapok nga sapa, ngan an ilang-ilang nga karan-on haros matunaw na. Ginluluto na an lagtok nga bugas, gamit an uran nga tubig nga gintirok ngada hin 6 pulgadas an baba nga ginluho nga 6 ka buku nga patong. Kataliwan hin 20 minutos, andam na unta mangaon an mga rebelde nga napukaw han nagtitikapaso nga panahon dara han daku nga kalayo nga gin-gamit agud dalion an pagkaluto han bugas. Nagkakabuhat na an mga nanhingaturog. Nagsunod-sunod liwat in mga karasikas. An ira pagbungkaras diri tungod hin panagmit nga makakaon. “Kad’na, dali,! Dali kamo!” Baga napapad-an an tingog ni Kumander Tsapa samtang nauuna hiya pagpiniro-piktaw nga nagkikinarida tipahirayo han ira ginkukuhit na unta nga kan-on. Nakasunod ha iya an iba pa nga mga rebelde. Nasipatan ngay-an han kumander in mga lambong hin tawo nga nakagbinay-ogon han kadahonan nga artipisyal nga ginhimo nga tanaman basi magserbe komo sagpo o gamit pag-alerto in kaso may dayo nga diri nira kaapilo. May higlaba nga mga bitbit an mga lambong. Ngay-an pala, mga kasundalohan, an mga naglilinanat kan Romy. Diri tinuyo nga nakaabot hira nga han kuta han mga rebelde. Sunod-sunod nga parapak-dapak an dumungan han nangangagkakrida nga mga rebelde. Duha la ka minutos an naghagos, mamingaw na. Waray maglanat an kasundalohan. An kalayo waray pa matap-ong, sige pa an pag-asusong, nakakahatag hin gutiay nga kapawa. Nakikita han mga sundalo an ginpangabrehan na mga de lata ug an ginhukad na nga bugas - daw lugaw dara han kalagtok. Nakahapla, nakulob in usa nga lawas hin bata, hirani ha tiilan han nagraranggat an kamaitum nga bungbong hin bato nga tayud-tayud. Waray na kinabuhi. Duha nga bala in nakaigo ha iya - usa ha ulo, usa ha likuran. Dugoan an lawas ni Romy. Gintalikdan niya hin kalit an iya kagutom ug kauhaw. Igo la ito, waray na niya aabaton nga kakapoy ug waray na namok nga maghaharuhagiyong. Waray na masugo ha iya nga igbiling hira hin pagkaon. Talwas na hi Romy ha pagka-uripon han hubsak nga mga rebelde. Nagpipiniling-piling an mga ulo han kasundalohan. Waray hira pagdadahum nga ira matatad-an ha sugad hini nga kamutangan an ira ginlilinanat nga kalag,